मनश्वी सापकोटा - Feb 02 2024 विषय प्रवेश:
शून्यको मूल्य, डा. नवराज केसीले लेखेको एक पुरस्कार विजेता पुस्तक हो। यस पुस्तकको आवरणमा लेखिएको जस्तै सास, साहस स्नेहको कथाहरू यस पुस्तकमा उपस्थित छन्। यो पुस्तकले कर्णाली प्रदेशका महिलाहरूको सङ्घर्षको कुरा गरेको छ । यसको जटिलता र महिलाको राम्रो प्रतिनिधित्वको कारणले उत्कृष्ट शान्ति पुरस्कार जस्ता अवार्डहरू पाएको छ र यसले देशभर ख्याति कमाएको छ । यो पुस्तक गत वर्ष २०७९ मा साङ्ग्रिला बुक्स पब्लिकेशनले मङ्सिरमा प्रकाशित गरेको थियो । यस पुस्तकले पाठकहरूबाट ठूलो सकारात्मक प्रतिक्रिया पाएको छ। मलाई पनि लाग्छ कि यो वर्ष हामीले पढेका सबैभन्दा राम्रो पुस्तक अहिले सम्म यो हो ।
पुस्तकका लेखक डा. नवराज केसी पुस्तकका पात्रहरूप्रति सहानुभूति जगाउनमा अत्यन्त प्रतिभाशाली छन् । उनी पेशाले डाक्टर भए पनि सामाजिक काममा सहयोग गर्छन् । उनले कर्णाली प्रदेशमा लामो समय डाक्टरको रूपमा काम गरे त्यसैले उनले त्यहाँ धेरै दुखद र पीडादायी पलहरू देखे जसले यो पुस्तकलाई प्रेरणा दिएको छ। उनले कर्णाली प्रदेशको अवस्थाबारे सबैलाई सचेत गराउन मद्दत गरेका छन्।
विषयवस्तु:
यो पुस्तक एक छोटो समर्पण जस्तै पृष्ठसँग सुरु हुन्छ जुन मेरो विचार मा यो संसारमा मान्छेको बारेमा धेरै भन्छ । यसरी भनाइ छ
"जब म स्कुल गए, मलाई सोधियो
तिमी के हुन चाहन्छौ जिन्दगीमा ?
मेल भने, "खुसी"
उनीहरूले भने- मैले प्रश्न भुझिन रे !
मैले भने-तिमीहरूले जिन्दगी नै बुझेनाै।”
हामी जहिले पनि धनको लागि जागिर गर्छाैँ पैसा कमाउने खोजीमा लागिरहेका हुन्छौँ तर कहिले पनि आफ्नो खुसीको बारेमा सोच्दैनौँ । हामी काम गर्छौँ जसले हामीलाई दुःखी बनाउँछ जब हामी केही छान्न सक्छौँ जसले हामीलाई खुसी बनाउँछ। यसले यो पनि देखाउँछ कि मानिसहरू कसरी अड्किएका छन् किनभने आजको संसारमा पैसाबिना केही सम्भव छैन र यसमा आधारभूत स्वास्थ्य सेवा पनि पर्छ। गरिबीमा परेका मानिसहरू उपचार गर्न सकिने रोगका कारण दिनहुँ मरिरहेका छन् । भ्रष्टाचार बढ्दै जाँदा धनीहरू लोभी हुँदै जाँदा उनीहरूलाई सहयोग गर्ने कोही छैन । यो पुस्तकले यी सङ्घर्षहरू देखाउँछ र त्यस्ता घटनाहरूमा प्रकाश ल्याउँछ।
बुधेकी फुपूआमा यो किताबको पहिलो कथा हो । यो कथा एक जङ्गली देखिने महिलाको अस्पतालमा आएकोबाट सुरु हुन्छ । अस्पतालमा उनलाई सबैले हेरिरहेका हुन्छन् किनभने उनी पसिनाको दुर्गन्ध र धेरै फोहोर देखिन्छिन् । आँखा चिम्लिएर ती महिला डाक्टरकहाँ गएर आफ्नो छोराको बारेमा बताइन् । उनको छोरा एक शब्द पनि बोल्दैन र ऊ पहिले नै बोल्न सुरु गर्ने उमेरमा छ। डाक्टरले उनको अवस्थाको बारेमा थप जान्नको लागि केही प्रश्नहरू सोध्छन् र उनी एकान्त जंगलमा बस्ने बारे बताउँछन् । उनी बस्ने गाउँमा उनको अनुहारमा पोलेको दाग भएकोले उनलाई दिनहुँ पिट्ने र बोक्सी भनेर बोलाउने चलन थियो । उनले अब यसलाई सामना गर्न नसकेर आफ्नो बच्चालाई लिएर जङ्गलमा बस्न थालिन् । उनी हरेक दिन काममा जान्थिन् र बच्चालाई दूध, खाना र पानी लिएर डोकोमा छोड्ने गर्थिन् । उनको बच्चा धेरैजसो समय बिरालोले घेरिएको थियो र उसले दिनहुँ थोरै समयको लागि मात्र उनीसँग कुराकानी गर्थिन । डाक्टरले अवस्था बुझे र उनको छोराले बिरालो जस्तो व्यवहार गर्न थालेको बताए। डाक्टरले उनलाई आफ्नो छोरासँग धेरै समय बिताउन र हरेक अक्षर स्पष्ट रूपमा उच्चारण गर्दै उनीसँग कुरा गर्न सल्लाह दिए । केही दिनपछि छोराले बोल्न थाल्यो र उनी गइन् । अस्पतालमा हुँदा, डाक्टरले हामीलाई बताउँछन् कि मानिसहरूले अरूको नक्कल गरेर ९०% चीजहरू सिक्छन् त्यसैले तिनीहरू हुर्केको वातावरण वास्तवमै महत्त्वपूर्ण हुन्छ।
सोही अध्यायमा बुधेको बारेमा अर्को कथा पनि दिइएको छ । बुधे आफ्नो फुपूआमासँग बस्ने विद्यार्थी हो । उसका बाबुआमा पहिरोमा परेर मरे। उसको फुपूको श्रीमानले पनि उनलाई छाडेर गएकोले उनले मात्र उसलाई र उसको दिदीलाई हुर्काएको हो । तिनीहरू गरिब छन् र दुवै छोराछोरी स्कूल जाँदा पनि एउटै कापी र कलम बाड्ने गर्नुपर्छ। एक दिन डाक्टर एउटा गाउँमा पुग्छन् र खाँचोमा परेका विद्यालयका विद्यार्थीहरूलाई रासन वितरण गर्छन्। रासनमा झोला र केही कापी र कलम हुन्छन्। बुधे यिनीहरूको लागि लाइनमा उभिन्छ र २ सेट माग्छ किनकि उसलाई आफ्नी दिदीको लागि अर्को सेट चाहिन्छ। प्रधानाध्यापकले अस्वीकार गरे र डाक्टरपछि बुधेको घर गएर अर्को सेट दिए । चाँडै बुधे र डाक्टर एकसाथ धेरै कुराको बारेमा कुरा गर्दै नजिक हुन्छन्। एक दिन डाक्टरले छोड्नु पर्छ तर उसले हरेक हप्ता आफ्नो साइकलमा बुधेलाई भेट्ने वाचा गर्छन् । उनी आउन नसकेपछि डाक्टरले बुधेलाई साइकल दिने निर्णय गरे तर घर पुग्दा बुधे कतै भेटिएन । उनको फुपूआमा क्यान्सरका कारण मृत्यु भएको थाहा भयो र ऊ अर्का आफन्तसँग भारत सर्नुपरेको रहेछ । डाक्टर छक्क पर्छन् र फर्किन्छन्।
बुवालाई चिठी यस उपन्यासको दोस्रो कथा हो। यो कथा एक दम्पतीले आफ्नो बच्चा गुमाएको र आमाले मरेको बच्चालाई आफ्नो स्तन चुसाउन आग्रह गरिरहेपछि सुरु हुन्छ । भीमकाजी र शान्ति त्यो दम्पती थिए । भीमकाजीको स्वभावका कारण उनीहरूले एउटा बच्चा गुमा ए। एक दिन भीमकाजी आफ्ना साथीहरूसँग रक्सी पिएर बाहिर थियो र उसकी पत्नी शान्ति उसलाई खोज्न गइन् । जब उनले अन्ततः उसलाई भेट्टाइन्, ऊ मातेका थियो त्यसैले उनले उसलाई गाली गरिन् । उसलाई आफ्नी श्रीमतीले साथीलाई गाली गरेर लज्जित भयो र त्यसैले उसलाई तल धकेल्यो। यस प्रक्रियामा उनको योनी च्यातिएर बच्चालाई चोट पुग्यो र बच्चाको मृत्यु भयो । शान्तिले अन्ततः आफ्नो पतिलाई माफ गर्छिन् तर के उनले साँच्चै उसलाई क्षमा गरिन्? महिलाहरूले सामाजिक दबाबका कारण आफ्ना दुर्व्यवहार गर्ने पतिलाई छोड्दैनन् र यदि दम्पतीले बच्चा गुमाएमा दोष आमालाई मात्र सर्छ। आमा बनेपछि पनि महिलालाई बच्चा हुर्काउन दबाब दिइन्छ भने बाबु स्वतन्त्र घुमफिर गर्छन् । आफ्नो सन्तानको हत्या गरेकोमा शान्तिले सायद आफ्नो हृदयमा भीमकाजीलाई कहिल्यै माफ गरिनन् तर समाजमा इज्जतका साथ महिलाको रूपमा बस्नको लागि उनीसँग बस्नु बाहेकको विकल्प थिएन।
यस घटनापछि दिनहुँ धेरै मानिसहरू आउने गरेको डाक्टरले देखे, उनले अर्को जोडीलाई देखे जहाँ श्रीमती मात्र १६ वर्षकी थिइन्। उनी जुम्ल्याहा बच्चा जन्माएको कारण उनी अस्पतालमा थिइन्। सुरुमा डाक्टरले उनको श्रीमान्लाई नराम्रो मान्छे ठान्थे किनभने उनले यति कम उमेरकी केटीसँग विवाह गरे र छिट्टै जन्म दिएर उसको जीवन बिगारे। श्रीमानले आफ्नी श्रीमतीलाई अस्पतालको खाना खुवाउन नसक्ने भएकाले डाक्टरलाई श्रीमतीलाई डिस्चार्ज गर्न आग्रह गरेपछि यो कथा तुरुन्तै परिवर्तन भयो। अब दया देखाउँदै डाक्टरले श्रीमान्लाई केही पैसा र बच्चा डिस्चार्ज भएपछि कसरी हेरचाह गर्ने सल्लाह दिए । जोडी अन्ततः डिस्चार्ज हुन्छ तर केहि हप्ता पछि फर्कन भनियो। दम्पती कहिल्यै फर्केनन् र डाक्टरलाई उनीहरूलाई के भयो र उनीहरूले जुम्ल्याहा बच्चाहरू जन्मनुअघि उनीहरूलाई कसरी चिनेका थिए भनेर अचम्ममा पर्छन्। दशैंमा एक वर्ष पछि दम्पती अन्ततः फर्किन्छन् र श्रीमानले आफ्नो गाउँबाट दूध बेच्न थालेको कारणले अहिले राम्रो गरिरहेको बताउछन् र उनले आफ्नी श्रीमतीको धेरै हेरचाह गररको पनि भने। तिनीहरूसँग अब राम्रो आम्दानी र जुम्ल्याहा बच्चाहरूको स्वस्थ थियो। डाक्टरले उनीहरूलाई पहिले कहाँ भेटेका थिए भनेर सोध्छन्। श्रीमती सम्झन थाल्छिन् । एक दिन एउटी युवती आफ्नो गर्भमा रहेको बच्चाको जाँच गराउन डाक्टरको कार्यालयमा आइन् । डाक्टरले उनलाई उनले जन्मेका बच्चाहरू मात्र जाँच गर्ने र उनी अल्ट्रासाउन्ड कोठामा जानुपर्छ भने। जाँदा डाक्टरले उनको घाँटीमा घाउ देखे र के भयो भनेर सोधे। उनी एक क्षण रोकिन् र रुन थालिन् कि कसरी उनको श्रीमानले उनलाई हरेक रात हिर्काउँछन् र हिजो राती उसले उनको पेटमा हिर्काए त्यसैले अब उनी आफ्ना बच्चाहरूको स्वास्थ्य जाँच गर्न चाहन्छिन्। आफ्नो कथा सुनाएपछि उनी चुपचाप त्यहाँबाट जान्छिन्, डाक्टरले आफैंले सोच्न छोडेर । पछि उनले उसलाई फेरि भेट्छन् र उसलाई एउटा नोट दिन्छन् र उसलाई आफ्नो पतिलाई दिन भन्छन्। नोट प्राप्त गरेपछि उनको श्रीमान पूर्ण रूपमा परिवर्तन भयो र राम्रो भयो। चिठ्ठीमा डाक्टरले आफ्नो गर्भमा रहेको बच्चाको रुपमा लेखेका थिए । उनले लेखे कि कसरी कसैले उसलाई दिनहुँ घाँटी थिच्छ र कसरी उसले विश्वास गर्छ कि उसको बुबाले उसको सुरक्षा गर्ने छन्। यसले बुबालाई दोषी महसुस गराउँछ र ऊ परिवर्तन हुन्छ । डाक्टरले अन्तत: उसले दम्पतीलाई कसरी भेट्यो भनेर सम्झन्छ र दम्पतीले बिदाइ गरे जब डाक्टरहरू गहिरो सोचमा डुब्छन्। यस कथाले देखाउँछ कि कति महिलाइ आफ्ना पतिहरूले अक्सर दुर्व्यवहार गर्छन् र कसैले पनि महिलालाई मद्दत गर्दैनन्। बरु, महिलाहरूलाई दुर्व्यवहारको कारण जसरी हेरिने गरिन्छ। पुरुषहरूले कहिल्यै दोषी महसुस गर्दैनन्। यहाँ जब श्रीमती मात्र सोह्र वर्षको छ। यसले ग्रामीण क्षेत्रमा बालविवाह कति सामान्य छ भन्ने देखाउँछ। यसले सोच्न उत्प्रेरित गर्छ कि जब उनलाई आफ्नो श्रीमान् कुट्ने गरिरहेको थियो तब उनी कति वर्षकी थिइन् ? चौध ? मानिसले जुन उमेरमा अध्ययन गर्नुपर्छ। यसले देखाउँछ कि शिक्षाको अभावले व्यक्तिलाई कसरी आकार दिन्छ।
यस उपन्यासमा धेरै कथाहरू छन् जसले तपाईंलाई गरिबी र विशेष गरी यसले महिला र उनीहरूको स्वास्थ्यलाई कसरी असर गर्छ भन्ने बारे गहिरो विचारमा सोच्न लागाउछ। यसले महिलाहरूले गर्भावस्थामा हुँदा वा तिनीहरू वृद्ध हुँदा सामना गर्ने समस्याहरूमा प्रकाश पार्छ।
आलोचनात्मक विश्लेषण:
यस पुस्तकबाट धेरै लाइनहरू छन् जुन मलाई लाग्छले ख्याती पाउनुपर्छ:
"कोमल मुटु बोकेका मान्छेहरूलाई ढुङ्गाभन्दा पनि कठोर परिस्थितिहरूले साँच्चिकै ढुङ्गाको मूर्ति बनाउँदो रहेछ।"
जब मानिसहरू जीवनमा धेरै कुराहरूबाट गुज्रन्छ तब ऊ बुद्धिमान बन्छन्। तिनीहरू पहिले भन्दा फरक हुन्छन् । तिनीहरू समान परिस्थितिहरूको सामना गर्नेहरूप्रति दयालु हुने छन् र तिनीहरू संसारमा गलत गर्नेहरूसँग कडा हुने छन्। यसलाई "पुतली आमा" अध्यायमा देख्न सकिन्छ । कथामा उनी नग्न केटीलाई पुलिसबाट बचाउँछिन् र सुत्न र खानको लागि ठाउँ पनि दिन्छिन्, किनभने उनी एक्लोपनालाई चिन्छिन् । सङ्घर्षले व्यक्तिलाई सकारात्मक वा नकारात्मक रूपमा धेरै तरिकामा परिवर्तन गर्दछ।
"कार्किनी आमा कर्णालीकी स्टिभ जब्स थिइन् ।" समृद्धि बैङ्कमा रहेको पैसाबाट आउँदैन, समृद्धि हृदयमा रहेको दयाको मात्राबाट आउँछ । कर्णाली प्रदेशकी आमाले अग्रवालजीलाई सित्तैमा दूध दिएकी थिइन् किनभने उनले बच्चा भोकाएको देखिन् तर ठूला सहरमा एउटै दूध एक कपको २५० रुपैयाँ लाग्छ । उनले कहिल्यै केहि फिर्ता मागिनन् जबकि अरूले बदलामा केही आशा गर्छन्। धनभन्दा मानवता महत्त्वपूर्ण छ । यदि हामी निर्दयी छाैँ भने हामी धनी हुन योग्य छैनाैँ ।
निष्कर्ष र सिफारिस:
यो पुस्तक १४ वर्षभन्दा माथिका सबैले पढ्नै पर्ने पुस्तक हो। यसले कर्णाली प्रदेशका महिलाहरूको सङ्घर्ष बुझ्न मद्दत गर्छ । यसले कर्णाली प्रदेशमा स्वास्थ्य सेवाको अभावको बारेमा जान्न मद्दत गर्दछ। यसले कर्णाली प्रदेशका मानिसहरूलाई मद्दत गर्न के गर्न सकिन्छ भनेर सोच्न बाध्य बनाउँछ। निष्कर्षमा भन्नुपर्दा "शून्यको मूल्य" देश परिवर्तन गर्ने ठूलो क्षमता भएको असाधारण पुस्तक हो ।
मनश्वी सापकोटा
कक्षा: १०
डियरवाक सिफल स्कुल
शून्यको मूल्यः पुस्तक समीक्षा
Liked by:
